چگونه عادات ناپسند را ترک کنیم

در این نوشتار استاد آیت الله سید عبدالله فاطمی‌نیا با بهره‌گیری از آیات قرآن و روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) یادآور شده است.

یک بحث قدیمی در میان دانشمندان و علمای اخلاق است که آیا اخلاق و صفات انسان قابل تغییر و اصلاح می‌باشد یا نه ؟ و اگر امکان اصلاح وجود دارد،‌همه آن‌ها قابل تغییر هستند یا بعضی؟

 آن چه که بطور مسلم از آیات نورانیه قرآن کریم و راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های معصومین(علیهم السلام) استفاده می‌شود؛ امکان تغییر، اصلاح و تهذیب صفات انسانی و حرکت بسوی کمالات و طهارت معنوی و پاکی از اخلاق رذیله، وجود دارد.

 گرچه نفوس، مختلف می‌باشند، بعضی سریع‌تر و بعضی کند تر در مسیر کمال به حرکت می‌افتند. بعضی تمایل به شر و فساد در آن‌ها کم‌تر و بعضی بیشتر است. اما این‌ها هرگز انسان‌را از مرحله اختیار خارج نمی‌کند.

 خداوند می‌فرماید: «قل کل یعمل علی شاکلته فربکم اعلم بمن هو اهدی سبیلا» بگو ای پیامبر ، هرکس طبق شاکله و سریره خود عمل می‌کند، پس پروردگار شما داناتر است به کسی که هدایت یافته‌است(اسرا 84).

 حضرت علامه طباطبایی، در تفسیر این آیه شریفه، ظرائف و دقائقی را بیان فرموده و نکته را استفاده کرده‌اند که، می‌توان گفت هیچ مفسری به‌ آن اشاره نکرده است و آن مطلب اجمالا عبارت است از؛ امکان غلبه بر شاکله ها است.

 شاکله از شِکال، مشتق است و آن عبارت است از ریسمان و زنجیری که حیوان را با آن می‌بندند تا از مکان خود خارج نشود. طبع و سجیه انسان را «شِکال» نامیده اند، به جهت این‌که نمی‌گذارد انسان از نقطه ای به نقطه دیگر برود. کسی که شالکه‌اش بُخل است، نمی‌تواند از این منطقه بُخل خارج شده و وارد منطقه سخاوت شود. بالعکس،‌ انسان سخاوتمند و جواد، محصور در منطقه جود و سخاوت است و همین‌طور سایر صفات.

 علامه می‌فرماید: این شاکله‌ها، اقتضائات می‌باشند نه علت تامه.

مثلا شخصی که قدش بلند است؛ دستش به میوه درخت مردم می‌رسد و می‌تواند دستش را بلند کند و میوه را بچیند،‌این اقتضا می‌باشد، ولی بلندی قد، هرگز او را مجبور به دزدی نمی کند و علت تامه این عمل نیست و نمی‌تواند عذر بیاورد که من چاره ای از دزدی نداشتم، چون قدم بلند بود!

 روز قیامت حضرت یوسف و حضرت مریم را به رخ گناهکارانی می‌کشند که در اثر جوانی و زیبایی ، عفت خود را از دست داده و به گناه آلوده شده‌اند و به آنان می‌گویند: اگر زیبایی باعث انحراف بود، این دو بزرگوار هم باید آلوده می‌شدند. زیبایی «اقتضاء» می‌باشد،‌ «علت تامه».

 غلبه بر اقتضائات مراتب دارد و هرکس می‌تواند بر شاکله اش غلبه کند. «بُعثت لأتمم مکارم الاخلاق» یعنی من آمده‌ام تا مردم بر شاکله های خویش غلبه نموده و اخلاق خود را اصلاح کنند.